Díli, 26/08/2024 (LABEH) – Organizasun la’o hamutuk (LH) realiza semináriu nasional, ba komemorasaun loron istoriku timor leste nian liu husi konsulta popular nian ba tinan rua nulu resin lima hodi refleta fali iha momentu ukun rasik an ne’e.
Iha ne’ebe Timor-Leste lidera rasik nia prosesu ukun rasik durante tinan rua nulu resin ona maibe asuntus ekonomiku, social, infraestrutura bazikas nafatin sai preokupadu, Asuntus sira ne’e hotu ligadu ho Atinjimentu direitu ekonomia sosial no cultural, fo kompetensia tomak iha providor atu ko’alia kona-ba direitus humanus.
Iha seminariu ne’e Providor dos Direitus Humano sigla portugues (PDHJ) Virgilio Guterres hateten, pontu de vista husi dezenvolvimentu durante independensia nian Timor-Leste seidauk bele dezenvolve di’ak iha area espesialidades sira ne’ebe mak kore povu husi ki’ak no mukit, liu-liu iha setor direitu Ekonomia sosial no kultural.
Realidades ne’ebe aprezenta katak,iha porsentu haat nulu resin 40%, povu barak mak sei moris iha lina probreza nia okos, no iha porsentu haat nulu resin hitu 47% labarik barak mos lakon sira nia direitu, liu husi eviksaun ne’ebe pratika husi nonu governo konstitusional nian hodi sira halo sira la konfortavel atu tuir prosesu aprendisagem iha eskola tanba sira lakon sira nia hela fatin, tanba ne’e PDHJ konsidera persentajen sira ne’e grave tabes.
“Ha’u mai fahe hanoin sira ne’ebé ke tuir pontu de vista providor nian, hare’e ba iha setór Direitu ekonomi sosial i kulturál, ida ne’e mak ohin, ita ko’alia kona-ba atinjimentu bá ema balu de’it mak atinjimentu hanesan bá ema klase média sira, elips sira, polítiku sira, emprezariu sira, sira nia diretu sosial ekonómiku, balu agora osan barak no uma ida rua maibé ita hare’e povu nia moris sei at hela, ita lalika bá dok atu ba foti tasa de’it, tuir levantamentu ne’ebé sai husi organizasaun balu 40 i tal % populasaun sei moris iha liña proveza nia okos, 47% labarik sira sai vitima ba rai espada estatik katak labarik sira husi mal nutrisi, 47 % ne’e la’ós presentazen ne’e alarmante” dehan PDHJ Virgilio Guterres ba jornalista sira bainhira partisipa iha seminariu nasional, iha salaun laline larigutu CNE colmera dili 27/08/2024
Iha fatin hanesan kordenadora organizasaun La’o Hamutuk (LH) Marta Da Silva hanesan mos peskizadora iha organizasaun refere, hato’o nia preokupasaun ligadu ho selebrasaun 25 anus iha loron konsulta popular ne’e makaer ukun sira seidauk bele refleta ba realidade sira ne’ebe mak durante ne’e sira opta iha tempu rezistensia, hafoin ukun rask aan, tanba povu barak mak la dauk sente kontente ho independensia ida ne’e.
Objetivu husi ukun rasik nia aan ne’e atu halo dezenvolvimentu ba rai ne’e hodi hadi’a fali povu sira nia moris ne’ebe mak durante ne’e la hetan komfortavel iha tempu okupasaun nian, atu husu ba mak kaer ukun sira tenki iha interese komum atu dezenvolve asuntus ekonomiku sosial no kultural bazeia ba prinsipiu sira ne’ebe mak iha.
“liu husi seminariu ne’e atu selebrasaun ba loron nasional konsulta popular ba dala rua nulu resin lima (25), ami hanoin ne’e katak importante los atu fahe informasaun ba publiku no mos oinsa atu fanun fali ita atu refleta iha tempu susar, ne’e ita liu husi votasaun no ita sai duni ukun an,maibe 25 anus sai ida mak akontese ba ita nia rain atu refleta katak asuntus sosial, asuntu ekonomiku no kultura problema hirak ne’e sei sai nafatin asuntus ne’ebe mak ita tenki tau matan” dehan peskizadorac lh Marta
Nia sublina tan, mehi ne’ebe mak uluk lideransa rezistensia sira mehi seidauk bele fakar sai, tanba seidauk bele dignifgika nia povu husi lina pobreza nia okos, hare ba numeru mal nutrisaun kuaze iha porsentu ne’ebe mak bot ho 47% inklui labarik bebe ho inan sira mos sa’e maka’as tanba hasoru situasaun ne’ebe ki’ak hamlaha, no kestaun balun mos hatudu katak, setor importante sira hanesan, saude, edukasaun, nafatin iha situasaun inkondional, no mos ai han nutritivu sira nafatin iha problema, maibe ukun na’in sira sidauk iha hanoin pozitivu ida atu hasa’e produsaun iha rai laran, maibe ekonomia iha timor leste depende ba produsaun sira iha husi estranjeiru.
“Mehi ne’ebe mak ita iha tempu ne’eba ita nia lider sira mehi, bainhira ita ukun an seidauk atinji
To’o agora, ita liberta ona patria maibe ita sei sai problema ba liberta povu, povu barak mak sei moris iha ki’ak nia laran, ita nia numeru mal nutrisaun por volta sei 47%, Labarik Bebe ho nia inan mate sei as nafatin ema sira ne’ebe rais badak sira kontinua aas, ita nia asesu ba edukasaun mos sei sai problema, asesu ba setor saude mos sei sai problema inklui ai han nutritivu mos sei sai problema, tanba ita hare ita nia ai han sira hanesan foos no sasan sira seluk kuaze ita importa husi nasaun sira seluk ita nia ekonomia sei depende makaas los ba orsamentu jeral du estadu ita nia setor privadu sira mos depende maaks ba despeza publiku, entaun oinsa mak 25 anus ida ne’e ita atu kore an husi problema hirak ne’e” tenik nia
Enkuantu liu husi seminariu ne’e ho objetivu principal ida atu fanun fila fali ukun na’in sira inklui povu Timor-Leste hotu atu hanoin hikas iha tempu pasadu no tempu ida aktual ne’e sai ida mak povu iha pais demokratiku ida ne’e dezenvolve ona hafoin kore an husi invazor sira.
Reportagem: Abrão da costa
