LETEFOHO, 21/11/2024 (LABEH)- Relasiona ho mudansa Klimatika, halo Bee matan maran, nune’e bainhira bai-Loron naruk komunidade sira la asesu ba bee mos hodi konsumu tanba bee matan refere menus no fo ameasa ba bee matan atu maran
Tuir abitante iha Aldeia Leubasa,Francisco da Silva Haktuir katak, Bee matan ho naran (Raihein Lian orijinál Mambae), durante ne’e uma kain lubuk ida mak konsumu bee ne’e lor-loron, tanba mudansa klimátika ne’ebé afeta ba iha tempu bai-loron naruk halo bee matan sira menus bee hodi implika ba komunidade sira menus konsumu bee moos.
“Realidade ne’e akontese iha Komunidade Suku Katrai kraik,aldeia Leubasa Postu Letefoho Munisipiu Ermera,ne’ebé bee moos menus iha bee matan sira,tamba efeitu husi tempu bai loron naruk”. Dehan abitante iha Aldeia Leubasa,Francisco da Silva ba jornalista iha suku Katrai kraik Kinta, 21/11/2024
Timor Leste hanesan nasaun illa kiik ida ne’ebé tempu naruk komunidade lokál ho sira nia matenek kria rasik bee matan tradisionál hodi fassilita sira, hodi nune’e bele konsumu lor-loron .
Habitante hatutan, Bee Matan ho naran “RAIHEIN” ne’ebé mak dadaun ne’e fo ameasa ba bee atu maran nune’e, uluk Francisco nia esforsu Makaas hodi kee rasik bee matan ne’e hodi oferese bee ba uma kain lubuk ida mak konsumu ona bee matan RAIHEIN ne’e.
“Durante ne’e ami uma kain 27 mak konsumu bee matan ne’e, no bee ne’e ami uza deit ba han hemu, la uza ba fase ropa, no rega modo hirak ne’e, maibé bee ne’e ami uza loos ba han hemu deit”. Nia hatutan
Enkuantu bee matan ne’e eziste iha tinan 1995, bainhira rai monu, mak be’e matan ne’e moris.
“Bee matan ne’e mosu iha nalihun iha rai leten, entaun hau mak mai kee no hadia hodi hada fatuk, nunee ami iha ne’e bele konsumu, tamba uluk tempu avo sira nian, bee matan ne’e seidauk iha, ne’ebé ami ba kuru bee dook la’o too kilo meteu 1/2 mak lori mai ami konsumu lor-loron”.Nia Subliña.
Nune’e Bee matan ne’e bainhira bailoron naruk nia sempre maran dalaruma bele kuru too masa 4 ou 6 maran ona.
“Maibé bainhira PERMATIL ho TILOFE ho sira nia matenek lokál hodi mai halo konservasaun iha ne’e,no bee matan ne’e entaun bee komesa iha ona, iha tempu bailoron naruk mós bee matan ne’e la menus”.Nia Salienta.
Iha fatin hanesan Autoridade Lokál Xefe Aldeia Alfredo Maia Pires agradese tebes ba programa ne’ebé Tilofe iha tanba uluk ne’e komunidade sira la hatene kona-ba oinsá mak bele halibur bee, tanba ne’e durante ne’e bee susar tebes ba komunidade sira hodi uza ba nesesidade loro-loron nian.
“Ha’u dehan de’it bainhira programa PERMATL ho TILOFE nian la’o kona-ba halibur bee, agora bee ne’e komesa ona fó benefisiu ba komunidade sira no to’o agora komunidade sira kontinua uza bee, uluk iha fulan Setembru sira ne’e bee maran ona, maibé agora tama ona mai Novembru mós bee seidauk maran” Dehan Xefi Aldeia.
Autoridade ne’e esplika tan antes TILOFE seidauk halo programa, bee debu ne’e iha maibé tanba ami seidauk hatene kona-ba konserva bee ne’e rasik, maibé programa ne’e iha ona, komunidade sira ke’e debu nune’e ohin loron bee iha to’o agora.
“Antes ne’e TILOFE seidauk halo programa, bee debu ne’e iha maibé tanba ami seidauk hatene kona-ba konserva bee ne’e rasik, maibé programa ne’e iha ona, komunidade sira ke’e debu nune’e ohin loron bee iha to’o agora”.haktuir nia.
Nia esplika durante ne’e konservasaun de’it udan been hodi inflitra ba rai laran hodi fó moris fali bee matan sira seluk, no oferese ba komunidade sira, nune’e komunidade sira husi aldeia 4 mak asesu ba bee matan sira ne’e.
” Durante ne’e konservasaun de’it udan been hodi inflitra ba rai laran hodi fó moris fali bee matan sira seluk, no oferese ba komunidade sira, nune’e komunidade sira husi aldeia 4 mak asesu ba bee matan sira ne’e”. nia esplika
iha sorin seluk xefe juventude movimentu konservasaun bee iha suku Lauana Abrão Maia haktuir katak, atividade konservasaun bee ne’e inisia husi tinan 2021 to’o agora atividade sira ne’e sira hetan formasaun husi Permatil, no asaun konservasaun bee ne’e servisu hamutuk ho TILOFE.
Nune’e ho objetivu husi konservasaun bee ne’e atu halo prevensaun husi risku degradasaun erosaun inklui inundasaun sira.
Alende mós Nia konta tuir katak, parte seluk vantajen husi halo konserva bee ne’e hodi hamoris fali bee matan sira seluk nune’e komunidade sira bele moris no uza bee sira iha tempu bailoron naruk nia laran.
“Ami husi Juventude Movimentu Konservasaun Bee kompostu husi juventude nain (17) durante ne’e bee ne’ebé mak ami konserva mak udan been ka kolleta udan been, no ita ko’alia kona-ba baze hidrolojika ne’e iha fatin tolu mak hanesan primeiru debu natural, segundu mak tasi, terseiru mak atmosfera. Tanba ne’e bainhira Ita ko’alia kona-ba baze hidrolójika mak debu natural sira, ne’e kapta udan-been sira husi foho lolon sira hodi inflitra tama ba debu laran nune’e bele fó moris fali bee matan sira iha okos, i debu natural konserva hamutuk sia, no debu kria foun arte visial ne’e hamutuk 74 total debu hamutuk 88”.nia konta .
Abrão esklaresa katak, sira servisu ho Tilofe hodi konserva bee, sira mós kuda aikakeu, au, inklui Onuu ho Hali, nune’e Bee matan sira ne’ebé mak sira konserva mak bee matan 9 mak hanesan bee matan Saren, Aipun, Tuhuguan, Kolimauhahi Biguru Haehbehan inklui Rehein Manpnian bee matan hirak ne’e, fó moris husi bee matan Alosai.
Tuir dadus ne’ebé jornalista asesu katak, Komunidade husi Suku Lauana Aldeia Leubasa Postu-Administrativu Letefoho Munisípiu Ermera kompostu husi Uma-Kain hamutuk 116, Abitantes 468, kompostu husi mane 250 no feto 218.
Entretantu AJTL servisu hamutuk ho Oxfam Timor Leste no hetan apoiu orsamentu husi Oxfam Hongkong .
Reportagen Manuela Moniz
